Η Κυκλική Οικονομία στην Ε.Ε.: Το οικονομικό μοντέλο του μέλλοντος;

Τι κοινό άραγε θα μπορούσαν να έχουν, μια δανειστική εργαλειοθήκη, ένα αυτοκίνητο γεμάτο άγνωστους μεταξύ τους ανθρώπους, η επιδιόρθωση ενός Η/Υ και ένα σύστημα αξιοποίησης οικιακών σκουπιδιών; Όλα τα πιο πάνω έχουν σύμφυτη την λογική της «αυξημένης αποδοτικότητας» και αποτελούν [1] απτά παραδείγματα Κυκλικής Οικονομίας (Circular Economy). Η Κυκλική Οικονομία (ΚΟ) θα μπορούσε να ορισθεί [2] ως ένα νέο βιομηχανικό οικονομικό μοντέλο το οποίο προσβλέπει στην αύξηση της αποδοτικότητας των πρώτων υλών διαμέσου της επαναχρησιμοποίησης ή ακόμα και της εκκίνησης ενός νέου κύκλου ζωής των προϊόντων. Ένας πιο ξεκάθαρος προσδιορισμός της ΚΟ δύναται να γίνει αντιληπτός από την αντίθεση του με το υφιστάμενο «γραμμικό μοντέλο οικονομίας» (linear economy), το οποίο περιορίζεται σε τρία επιμέρους στάδια: «κατασκευή – κατανάλωση – απόρριψη» (“take-make-dispose”). Στον αντίποδα η ΚΟ αποκλείει το τελικό στάδιο της απόρριψης και παράλληλα επικεντρώνεται στην εκμετάλλευση των κορεσμένων -από χρήση- προϊόντων για τη δημιουργία μιας νέας παραγωγικής διαδικασίας. Ειδικότερα, λόγω των πολυσύνθετων εκφάνσεων της έννοιας «Κυκλική Οικονομία», δεν απαντάται ακριβής ορισμός της, ωστόσο μπορεί εύκολα να γίνει κατανοητότο περιεχόμενό της μέσα από τα παραδείγματα.

Mια σειρά σημαντικών παραμέτρων έχει οδηγήσει τα τελευταία χρόνια στην κλιμακούμενη προσπάθεια εξεύρεσης ενός νέου οικονομικού μοντέλου, εν προκειμένω της ΚΟ, τόσο στην Ευρώπη, όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Η παγκόσμια αύξηση του πληθυσμού σε συνδυασμό με την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, επιφέρουν μια αξιοπρόσεκτη αύξηση της ζήτησης στις βιομηχανίες πάσης φύσεως. Ως εκ τούτου, οι ανησυχίες για την εξάντληση των φυσικών πόρων σε παράλληλη τροχιά με τη διαφαινόμενη οικονομική κρίση από την οποία μαστίζονται αρκετά κράτη, αποτελούν τα σημαντικότερα εφαλτήρια αναζήτησης μιας πιο βιώσιμης πραγματικότητας.

Πλαίσια Σχεδίου Δράσης

Πιο συγκεκριμένα, στις 25 Σεπτεμβρίου 2015 υιοθετήθηκε από τον ΟΗΕ [3] το πιο φιλόδοξο και συγχρόνως ορθολογικό σχέδιο παγκόσμιας δράσης μέχρι σήμερα, με φόντο την βιώσιμη ανάπτυξη. Με χρονικό ορίζοντα το 2030, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, έθεσε κάτω από το συγκεκριμένο πλαίσιο 17 βασικούς στόχους αειφορίας και ανάπτυξης, όπως είναι για παράδειγμα: «η εξάλειψη της φτώχειας», «καταπολέμηση της πείνας», «η υπεύθυνη παραγωγή και κατανάλωση», «η δράση για το περιβάλλον» και αρκετοί άλλοι. Η ταύτιση των περισσότερων στόχων με το κυκλικό μοντέλο οικονομίας [4],[5],[6] δεν άργησε να διαπιστωθεί από ακαδημαϊκούς και αναλυτές, ενώ επιστέγασμα της αναγκαιότητας αυτής της μετάβασης, αποτέλεσε η επίσημη υιοθέτηση σχεδίου δράσης για ΚΟ της ΕΕ, τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους [7].

Με τίτλο «Το Κλείσιμο του Κύκλου», η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με την έγκριση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου προωθεί τα δυο τελευταία χρόνια μέσω οδηγιών στα κράτη-μέλη της, το σχέδιο δράσης της για την ΚΟ εστιάζοντας στα ακόλουθα πεδία:

Παραγωγή: Ξεκινώντας από την αρχή της ζωής ενός προϊόντος, σημαντικό ρόλο για την μετέπειτα εκμετάλλευση του, διαδραματίζει τόσο η σχεδίαση του στο αρχικό στάδιο, όσο και η μέθοδος παραγωγής του. Με άλλα λόγια η προώθηση ενός νέου μοντέλου παραγωγικής διαδικασίας, υψηλής ποιότητας και έξυπνου σχεδιασμού είναι ζωτικής σημασίας καθότι πρόκειται να βελτιώσει την ανθεκτικότητά του και να διευκολύνει την επισκευή/ανακατασκευή/αναβάθμιση ενός προϊόντος. Αυτό μεταφράζεται σε αύξηση του χρόνου ζωής του προϊόντος και άρα υψηλότερη αποδοτικότητα. Παράλληλα η καλύτερη διαχείριση των πρώτων υλών δίνει την ευκαιρία σε νέες επιχειρηματικές πρωτοβουλίες για την εκμετάλλευση τους σε δευτερογενές επίπεδο.

Κατανάλωση: Η κατανάλωση αποτελεί κομβικό σημείο, καθότι αφενός μεν, μπορεί να δώσει ισχυρή ώθηση στην προσέγγιση των στόχων της ΚΟ, αφετέρου δε, η επιλογή του προϊόντος εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του καταναλωτή. Επομένως, τα μέτρα που λαμβάνονται προωθούν την ενημέρωση του καταναλωτή σε ότι αφορά το «περιβαλλοντικό αποτύπωμα»[8] του εκάστοτε προϊόντος, ενώ ταυτόχρονα στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση των πολιτών σε θέματα σπατάλης κάθε μορφής. Επίσης σε παραγωγικό επίπεδο δίδονται οικονομικά κίνητρα έτσι ώστε οι προσφερόμενες στον καταναλωτή τιμές να αντικατοπτρίζουν και το περιβαλλοντικό κόστος, βάση της αποδοτικότητας αλλά και της παραγωγικής προέλευσης του προϊόντος.

Διαχείριση Αποβλήτων: Το 2013 η συνολική παραγωγή αποβλήτων στην ΕΕ ανήλθε σε περίπου 2,5 δισ. τόνους, εκ των οποίων τα 1,6 δισεκατομμύρια τόνοι δεν επαναχρησιμοποιήθηκαν ούτε ανακυκλώθηκαν και κατά συνέπεια χάθηκαν για την ευρωπαϊκή οικονομία. Εκτιμάται ότι θα μπορούσαν να ανακυκλωθούν ή να επαναχρησιμοποιηθούν 600 εκατομμύρια τόνοι επιπλέον [9]. Η διαχείριση των αποβλήτων ακολουθεί μια τυποποιημένη διαδικασία αξιολόγησης και κατανομής τους. Πρώτη στη σειρά προτεραιότητας και πριντο στάδιο της πραγματικής διαχείρισης, αναδεικνύεται η προσπάθεια αποφυγής της δημιουργίας των αποβλήτων. Αφού δημιουργηθούν όμως τα απορρίμματα, εφαρμόζεται η προετοιμασία επαναχρησιμοποίησής τους όπου αυτή είναι δυνατή, αλλιώς προωθούνται σε διαδικασία ανακύκλωσης ή μετατροπής τους σε ενέργεια (καύσιμο βιομάζας). Τέλος, αν δεν καθίσταται εφικτή καμία από τις προηγούμενες διαδικασίες, ακολουθεί η απόρριψή τους (υγειονομική ταφή, αποτέφρωση) επιβαρύνοντας έτσι το περιβάλλον.

Μετατροπή Αποβλήτων σε Πόρους: Όπως προαναφέρθηκε, στην ΚΟ, αυτοσκοπός αποτελεί η κατά το δυνατόν μεγαλύτερη επαναχρησιμοποίηση υλικών. Με τον τρόπο αυτό επανεισάγονται στην πραγματική οικονομία δευτερογενείς πόροι υπό τη μορφή νέων πρώτων υλών. Υψηλής σημαντικότητας παραδείγματα, στα οποία εστιάζουν οι οδηγίες, είναι η επαναχρησιμοποίηση των οργανικών αποβλήτων υπό τη μορφή λιπασμάτων καθώς και του νερού έπειτα από επεξεργασία. Επιτυγχάνεται με αυτό τον τρόπο η αύξηση της αποδοτικότητας αμφοτέρων, πάντοτε στα αυστηρά Ευρωπαϊκά πλαίσια ποιότητας και υγειονομικών προδιαγραφών.

Τομείς Προτεραιότητας: Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται σε συγκεκριμένα σημεία του πακέτου μέτρων που λήφθηκε όπως για παράδειγμα, η παραγωγή καιδιαχείριση πλαστικώνυλών, με γνώμονα τηνύψιστη περιβαλλοντική βλάβη που επιφέρουν καθώς επίσης και η σπατάλη τροφίμων αφού η παραγωγή, διανομή και αποθήκευση τους ισοδυναμεί με χρήση φυσικών πόρων (καύσιμο, ενέργεια, συσκευασίες αποθήκευσης, καλλιεργήσιμη γη). Η απόρριψη και στις δύο ως άνω περιπτώσεις επιφέρει οικονομικές απώλειες και περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις.

Οφέλη Μετάβασης σε Κυκλική Οικονομία

Τα οφέλη μιας τόσο ριζικής μετατροπής του παλιού σε ένα νέο μοντέλο οικονομίας, είναι τόσο σημαντικά έτσι ώστε να αποτελέσουν κινητήριο δύναμη προς αυτή την κατεύθυνση. Η βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων, η μείωση των απορριμμάτων και των εκπομπών τους στο περιβάλλον, η συνεισφορά στη δημόσια υγεία, η ώθηση στην οικονομία μέσω της δημιουργίας μιας νέας κατηγορίας βιομηχανικής δραστηριότητας, η ορθολογική εκμετάλλευση υπερ-πολύτιμων πόρων όπως είναι το νερό, είναι μόνο μερικάαπό τα αποτελέσματα που θα επιφέρει μια ενδεχόμενη μετάβαση προς την ΚΟ.

Όπως αναφέρεταιστο σχετικό υπόμνημα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου [10] για την ΚΟ το 2016, μια σειρά δράσεων προς ένα πιο κυκλικό μοντέλο θα μπορούσε να επιφέρει έως και 170.000 θέσεις εργασίας μέχρι το 2035 δίνοντας μια ισχυρή ανάσα στην οικονομία, να μειώσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου κατά 600 τόνους κατ’ ελάχιστον έως το 2035 συνδράμοντας στην επίτευξη των στόχων που αφορούν την κλιματική αλλαγή καθώς επίσης και να αποκαταστήσει την ανταγωνιστικότητα εντός της Ένωσης στους τομείς της ανακύκλωσης και διαχείρισης αποβλήτων.

Η ΕΕ μέσα από τη συνεχή ανανέωση των οδηγιών και αναπροσαρμογή των στόχων της προσβλέπει στη καθοδήγηση των κρατών-μελών  [11] . Ωστόσο, είναι καίρια η καταβολή προσπάθειας και συνεργασίας των κυβερνήσεων τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης. Καθοριστική επίσης παράμετρος θα αποτελέσει η καταναλωτική συμπεριφορά του κάθε πολίτη, η οποία ενδεχομένως να συμπαρασύρει έτσι και την διαμόρφωση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

Η ΚΟ φαίνεται να σκιαγραφεί το μέλλον όχι μόνο της ΕΕ αλλά και των υπόλοιπων χωρών του πλανήτη.  Χωρίς να ανακόπτει την εξελικτική πορεία της σύγχρονης κοινωνίας, θέτει τις σωστές βάσεις για την εναρμόνιση των αντοχών του οικοσυστήματος με την παραγωγική και καταναλωτική διαδικασία. Στην πραγματικότητα, η ΚΟ, αποτελεί σύνδεσμο της ανθρώπινης δραστηριότητας και της περιβαλλοντικής ισορροπίας, με άλλα λόγια αυτό που αποκαλούμε αειφόρο και βιώσιμη ανάπτυξη. Όπως συμβαίνει με τις περισσότερες τάσεις που μέλλεται να αναδιαμορφώσουν τις  κοινωνικές συνήθειες, κυρίαρχο ρόλο θα έχουν οι μονάδες, δηλαδή οι πολίτες, χωρίς τη συνδρομή των οποίων οποιοσδήποτε σχεδιασμός για το μέλλον είναι μάταιος.

Υποσημειώσεις:

[1] Κώστας Πλιάκος, ««Κυκλική οικονομία»: Το οικονομικό μοντέλο του μέλλοντος» (CNNGreece, 19/1/2017),  http://www.cnn.gr/focus/story/63121/kykliki-oikonomia-to-oikonomiko-montelo-toy-mellontos (ημερομηνία πρόσβασης: 23/4/2017)

[2] Ellen MacArthur Foundation, «Circular Economy Overview»,https://www.ellenmacarthurfoundation.org/circular-economy/overview/concept (ημερομηνίαπρόσβασης: 23/4/2017)

[3] United Nations, «Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development», (General Assembly, 25/9/2015)  http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/70/1&Lang=E(ημερομηνίαπρόσβασης: 24/4/2017)

[4] MalouBerndtsson, «Circular Economy and Sustainable Development», (Uppsala University, 2015) http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:847025/FULLTEXT01.pdf (ημερομηνίαπρόσβασης: 24/4/2017)

[5] Karmenu Vella, «To achieve the Sustainable Development Goals (SDGs) we must change our linear economic model.» (European’s Commission blog, 4/7/2016) https://ec.europa.eu/commission/commissioners/2014-2019/vella/blog/achieve-sustainable-development-goals-sdgs-we-must-change-our-linear-economic-model_en (ημερομηνίαπρόσβασης: 24/4/2017)

[6] World Economic Forum, «Circular Economy» https://www.weforum.org/projects/circular-economy (ημερομηνίαπρόσβασης: 24/4/2017)

[7] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «Το κλείσιμο του κύκλου – Ένα σχέδιο δράσης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία» (Βρυξέλλες, 2/12/2015) http://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:8a8ef5e8-99a0-11e5-b3b7-01aa75ed71a1.0002.02/DOC_1&format=PDF (ημερομηνία πρόσβασης: 25/4/2017)

[8]«περιβαλλοντικό αποτύπωμα»: (ή αλλιώς ενεργειακό αποτύπωμα) αποτελεί η ποσοτικοποίηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που περικλείονται στον κύκλο ζωής ενός προϊόντος ή μιας διαδικασίας. Δηλαδή από το αρχικό στάδιο της παραγωγής του έως και την τελική απόσυρσή του από την οικονομία.

[9] Ευρωπαϊκή Επιτροπή,«ΟΔΗΓΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ για την τροποποίηση της οδηγίας 1999/31/ΕΚ περί υγειονομικής ταφής των αποβλήτων» (Βρυξέλλες, 2/12/2015)  http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52015PC0594&from=EN  (ημερομηνία πρόσβασης: 25/4/2017)

[10] European Parliament «Circular economy package Four legislative proposals on waste» (Ιανουάριος 2016) http://www.europarl.europa.eu/EPRS/EPRS-Briefing-573936-Circular-economy-package-FINAL.pdf (ημερομηνίαπρόσβασης: 25/4/2017)

[11] European Commission «… on the implementation of the Circular Economy Action Plan» (Βρυξέλες, 26/1/2017) http://ec.europa.eu/environment/circular-economy/implementation_report.pdf (ημερομηνίαπρόσβασης: 25/4/2017)

Του Ορέστη Μάτσα

Δημοσιεύτηκε στο thesafiablog.com